Sanktuarium Grobu Bożego w Miechowie to swoisty unikat wśród sanktuariów w Polsce. Uważane za namiastkę Jerozolimy, jest jedyne w swoim rodzaju. Kult sięga czasów głębokiego średniowiecza, gdy pobożny rycerz Jaksa Gryfita powrócił z Ziemi Świętej na Miechowszczyznę z woreczkiem ziemi z Golgoty, która stała się zaczątkiem miechowskiego grobu Zbawiciela. Nad tym „świętym” kopczykiem wyrósł z czasem pierwszy, a potem kolejne kościoły. Dzisiaj to okazała bazylika Grobu Bożego. I tylko tutaj pielęgnuje się tradycję Pustego Grobu – to dzień odpustu parafialnego, przypadającego w sobotę przed trzecią niedzielą po Wielkanocy. Stąd pochodzi dziś powszechny zwyczaj budowy grobów wielkanocnych, tutaj uczono się czcić tajemnicę wiary o Zmartwychwstaniu.

Szacowna historia

Początków kultu szukać należy w pielgrzymce komesa Jaksy Gryfity do Ziemi Świętej. Jest rok 1163, gdy pobożny małopolski wielmoża powraca z Jerozolimy z kilkoma workami „świętej ziemi” – i marzeniem o zaszczepieniu kultu Grobu w Ojczyźnie... Jaksa za zgodą Patriarchy Jerozolimskiego zabrał ze sobą kilku braci – stróżów Grobu z kanonikiem Gallusem i ufundował im w swoich posiadłościach klasztor i niewielki kościółek z kamienia ciosowego, poświęcony przez bp. Gedkę. Kilkakrotnie przebudowywana świątynia ulegała wielkim pożarom (ostatni w 1745). Po wielkim dziele odbudowy, której dokonał wybitny teolog miechowski Jakub Radliński, kościół został konsekrowany przez bp. Tomasza Nowinę Nowińskiego pw. Grobu Bożego.

Bożogrobcy swą posługą zapewnili świetność kościołowi i miasteczku na długie stulecia. Do ich głównych zadań należało szerzenie kultu Męki, Śmierci i Zmartwychwstania oraz opieka nad pielgrzymami, chorymi, prowadzenie szkół. Zaszczepili w Polsce swą specyficzną liturgię i obyczaj. Miechowici – bo tak ich zwano w rodzimych warunkach, opiekowali się sanktuarium do 1819 r. W Miechowie miał siedzibę generał zakonu, tu był nowicjat i seminarium, w którym studiowano teologię, stąd zakonnicy udawali się do pracy duszpasterskiej w licznych parafiach prowadzonych przez zakon. Zakon wydał wielu światłych ludzi, m.in. kilkudziesięciu pisarzy i teologów. Po kasacie zakonu miasto, jak i ruch pielgrzymkowy znacznie podupadły.

Choć metryka miechowskiej świątyni sięga XII wieku, konieczne były przebudowy. Obecna bazylika jest trzynawową, trójprzęsłową świątynią gotycką z przełomu XIV/V wieku, z fragmentami romańskimi, przebudowaną w stylu późnobarokowym w wieku XVIII. Dla sylwetki kościoła jest charakterystyczna widoczna z daleka wieża, zakończona hełmem w kształcie kuli z krzyżem bożogrobców. Rokokowo-klasycystyczny ołtarz główny przedstawia figurę Zmartwychwstałego Chrystusa. W krużgankach z XIV wieku, których mury pamiętają św. Królową Jadwigę i Jagiełłę (ponoć pielgrzymował tutaj 12 razy), znajdują się stacje drogi krzyżowej. Unikatowy obiekt sakralny stanowi kaplica Grobu Bożego, datowana na 1530 r. – jedna z najstarszych na świecie i najwierniejszych kopii Grobu Chrystusa (jest starsza od obecnej jerozolimskiej).

W 1996 r. Prymas Polski kard. Józef Glemp uroczyście ogłosił breve Jana Pawła II (z 10 czerwca 1996), nadające miechowskiemu sanktuarium miano bazyliki mniejszej. Akt ten zwieńczył żmudne i wieloletnie dzieło proboszczów miechowskiego kościoła starających się o uzyskanie tego tytułu. Bp Kazimierz Ryczan dla dalszego podniesienia rangi świątyni erygował w 1997 r. Miechowską Kapitułę Kolegiacką. W zabytkowych stallach zasiedli znów kanonicy ubrani w stroje wzorowane na tradycji bożogrobców miechowskich... Wydaje się, że obecnie po okresie intensywnych remontów bazylika wkroczyła w renesans swej świetności.

Kaplica Grobu Bożego

Dr Jan Włudarczyk, prezes Miechowskiego Towarzystwa 1163 Roku i komandor Zakonu Rycerskiego Świętego Grobu Bożego w Jerozolimie, poddaje w wątpliwość dość powszechne stwierdzenie, że miechowska kaplica jest najstarszą repliką Grobu Bożego w Europie, ale z całym przekonaniem podkreśla obecność wyjątkowej – „transcendentalnej” jego zdaniem relikwii, jaką jest Ziemia Święta i możliwość stawania się Miechowa – „wrotami do Piątej Ewangelii”.

– Na pewno grób miechowski jest najstarszy w Polsce, na pewno odpowiada relacji biblijnej, na pewno zachował oryginalne wymiary – wyjaśnia. Zgodnie z Ewangelią, jest tutaj, wzmiankowane przez Ewangelistów, wąskie wejście i tyle miejsca, aby zmieściło się pięć osób. Z kolei miechowski regionalista, przewodnik i historyk Włodzimierz Barczyński twierdzi: – Jest to zdecydowanie najstarsza na świecie replika Grobu Bożego wykonana przez bożogrobców. Grób Boży był reprodukowany w różnych krajach Europy, są jego repliki, ale nie mają wymiaru sanktuaryjnego, charakterystycznego dla Miechowa. Zdaniem profesora, miechowska kaplica jest jakby „zdjęciem ówczesnego Grobu Bożego”, takiego jaki był wcześniej w Jerozolimie, przed przebudową po pożarach.

Kaplica Grobu Bożego w Miechowie, zapewne jako pierwszy kościół (o czym mogą świadczyć odkryte zacheuszki), zbudowana została na planie zbliżonym do kwadratu. Sukcesywnie była restaurowana. Wystrój architektoniczny łączy renesans włoski z wzorami wawelskimi. Sam grób ma konstrukcję kamienno-drewnianą. W dolnej części jest wykonany z płyt kamiennych z wnęką, w której umieszczona jest półka, nawiązująca do tej, na której leżało ciało Chrystusa. W partiach górnych grób jest drewniany, zwieńczony półkolistą kopułą z latarnią. Obok grobu znajduje się kamienny, barokowy ołtarz z obrazem Złożenia do Grobu. W jednej ze ścian jest wmurowany kamień jerozolimski – pamiątka z wypraw krzyżowych.

Zakon Rycerski w Miechowie – ze specjalną misją

W 1114 r. w Jerozolimie powstał Zakon Rycerski Świętego Grobu Bożego. W XII wieku, sprowadzeni przez księcia Jaksę, pierwsi bożogrobcy osiedlili się w małopolskim Miechowie.

Rozkwit Zakonu Bożogrobców miał miejsce w XV wieku, a miechowskie sanktuarium stało się jednym z najprężniejszych ośrodków zakonu. Kiedy Jerozolima została opanowana przez muzułmanów, bożogrobcy odprawiali w Miechowie nabożeństwa pasyjne, rezurekcyjne i już wtedy Miechów otrzymał zaszczytną nazwę Polskiej Jerozolimy.

Do samego Miechowa ściągały już nie tylko pielgrzymki z Polski, ale i z całej Europy. Miechowici uzyskali od Stolicy Apostolskiej odpusty podobne do tych, które otrzymywali pielgrzymi odwiedzający Ziemię Świętą.

W 1819 r. nastąpiła kasata Zakonu Bożogrobców, ale wieloletnie starania kolejnych proboszczów miechowskich i polskiej emigracji – o przywrócenie dawnej rangi – zostały zwieńczone sukcesem: w 1996 r. kościół miechowski został podniesiony do godności bazyliki mniejszej.

Obecnie zakon jest stowarzyszeniem duchownych i świeckich, niezwiązanych ślubami zakonnymi, działa w ponad 40 krajach. Bożogrobcy aktywnie wspierają katolików w Ziemi Świętej, utrzymują i prowadzą tam blisko 100 szkół. Bożogrobcy formalnie powrócili do Polski w latach 90. XX wieku. W 1995 r. mianowano kard. Józefa Glempa Wielkim Przeorem i utworzono zwierzchnictwo bożogrobców w Polsce. Jego siedziba znajduje się w Miechowie, przy bazylice mniejszej Grobu Bożego. Zakon Bożogrobców liczy obecnie 28 tys. członków na świecie, w Polsce należy do niego 240 osób.

Przeżyć Wielki Tydzień w Miechowie

Bożogrobcy z Miechowa zaszczepili w Polsce wiele zwyczajów liturgicznych, które wywodzą się bezpośrednio z rytu jerozolimskiego. Im zawdzięczamy tradycję robienia grobów w Wielki Piątek oraz Drogę Krzyżową poza świątynią – w terenie. Słynęli także z misteriów wielkanocnych.

Do jedynego w swoim rodzaju przeżycia tajemnicy Pustego Grobu w Miechowie – zwyczaj to (i odpust) unikatowy w skali kraju, mieszkańcy miasta i pielgrzymi przygotowują się przez cały Wielki Post, a szczególnie podczas obrzędów Wielkiego Tygodnia. Droga Krzyżowa jest tu odprawiana w każdy piątek przez cały rok. Gorzkie Żale połączone z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i kazaniami pasyjnymi kończą się zawsze błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem i ucałowaniem relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Wreszcie nadchodzi Niedziela Palmowa... Od kilkunastu lat procesja z palmami wyrusza z kaplicy przy Hospicjum, kierując się do bazyliki. Na czele jedzie „Chrystus” na osiołku, w procesji uczestniczą tłumy wiernych. Zazwyczaj w Wielki Wtorek Droga Krzyżowa wyrusza ulicami miasta, rozważania przygotowują poszczególne stany społeczne i grupy zawodowe Miechowa. W Wielki Czwartek – dzień kapłański, tradycyjne obmywanie nóg. Wyznacza się do tego obrzędu zesłańców, kombatantów z AK, bojowników o wolną Polskę. Wielkopiątkowej Liturgii w bazylice i Drodze Krzyżowej po gotyckich krużgankach przewodniczy zwykle biskup kielecki lub biskupi pomocniczy– na pamiątkę celebrowania tych obrzędów przez generałów zakonu. Opis Męki Pańskiej rozważany w świątyni śpiewany jest na role przez księży parafialnych, co nawiązuje do tradycji śpiewów zakonnych. Figura Chrystusa na marach niesiona jest przez dziewczęta w białych tunikach, a przed figurą wierni niosą młotek, gwoździe, ciernie, obcęgi, trzcinę z gąbką, włócznię i drabinę. Procesji do Grobu towarzyszy odgłos drewnianych kołatek i pieśń chóru. Nad uformowaną według określonego porządku procesją (m. in. z harcerzami, żołnierzami, strażakami) z daleka góruje Najświętszy Sakrament, niesiony przez Księdza Biskupa. Podążają za nim rycerze Grobu Bożego, kanonicy miechowscy, kapłani. Doskonała akustyka w bazylice sprzyja śpiewnemu dialogowi pomiędzy chórem, kapłanami, wiernymi. Przy Grobie stróżują zazwyczaj strażacy. Tak jak wieki temu, stąd – na Polskę i diecezję – promieniuje liturgia Wielkiego Tygodnia.

Tajemnica Pustego Grobu

W wyjątkowości tego odpustu Jan Włudarczyk upatruje szansę dla budowania szczególnej duchowości miechowskiego sanktuarium. – Zostały dokonane wielkie dzieła w postaci ogromnych renowacji, co jest ogromną zasługą śp. ks. inf. Jerzego Gredki, ale warto nadal wydobywać duchowe wartości tego miejsca, co już czyni nowy proboszcz ks. kan. Mirosław Kaczmarczyk – uważa Włudarczyk. Ciekawą inicjatywą jest np. zaproszenie do Miechowa franciszkanów, którzy głosili nauki o Piątej Ewangelii (wkrótce kontynuowane). Jest to zalążek budowania ciekawej wspólnoty bożogrobców i franciszkanów, tak mocno związanych przez posługę z Ziemią Świętą. Ogromnie ważne, zdaniem komandora, ale i księży pracujących w parafii, jest popularyzowanie odpustu Pustego Grobu. – To zaproszenie do rozmyślania nad tą najważniejszą tajemnicą – Zmartwychwstaniem, którego symbolem jest pusty grób. To pochylenie się nad rzeczywistością śmierci, która każdego z nas dotknie, ale i nadzieją – ponownego życia po śmierci. Dlatego to miejsce i ta tajemnica powinny się odnaleźć w świecie współczesnym i jest to ogromne wyzwanie – zauważa komandor Włudarczyk.

W piątki w kaplicy Grobu Bożego została w tym roku w Wielkim Poście wprowadzona Msza św. z Koronką do Miłosierdzia Bożego. Ks. proboszcz Mirosław Kaczmarczyk zaprasza także na pielgrzymkę diecezjalną 17 maja „Z Maryją do Grobu Jej Syna w Polskiej Jerozolimie”, która również przyczyni się do ożywienia kultu. Jest to duże przedsięwzięcie, do którego przygotowuje się parafia, samorząd, instytucje i osoby wspomagające.

– Z wiosną ruch pielgrzymkowy w Miechowie znacznie się nasilił, kalendarz jest prawie pełen. Wizyty pielgrzymów organizujemy we współpracy z Muzeum Ziemi Miechowskiej – mówi ks. Robert Woszczycki, wikariusz w parafii.