Prezentowana w Płocku książka abp. Józefa Kowalczyka: "Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską 1993/1998" jest cenną monografią prezentującą nie tylko obecną umowę ze Stolicą Apostolską, ale historię relacji polsko-watykańskich poczynając od 1945 r. Wiele uwagi Autor poświęca szczegółowej prezentacji negocjacji, które doprowadziły do podpisania Konkordatu, jak i późniejszej 5-letniej uporczywej walce o jego ratyfikację. Nie istniało dotąd tak obszerne, dogłębne i wnikliwe opracowanie tego fragmentu najnowszej historii.
Abp Kowalczyk dowodzi, że polski Konkordat z 1993 r. reprezentuje "nowy, posoborowy model tego typu umowy, jest wierny doktrynie Soboru Watykańskiego II, dla którego podstawową zasadą wzajemnych relacji Kościoła i państwa jest ochrona wolności religijnej, mająca swoje źródło w należnej każdemu człowiekowi godności ludzkiej".

Prymas wyjaśnia, że Konkordat korzystny jest dla obu stron: Kościoła i państwa, a nie jest tylko jednostronnym katalogiem przywilejów Kościoła. Konkordat jest korzystny dla Kościoła, gdyż pozwala mu na nieskrępowane pełnienie swej misji i zabezpiecza prawa osób wierzących. Jest też równie korzystny dla państwa, gdyż Kościół zobowiązuje się do "pełnego poszanowania" jego autonomii oraz poszanowania prawa państwowego, mimo, że w swych wewnętrznych sprawach posługuje się prawem kanonicznym.

Ponadto konkordat zawiera gwarancję, że Kościół respektować będzie prawo polskie, mimo że jest organizacją o zasięgu światowym. "Ta dwustronność gwarancji, znamionująca konkordaty posoborowe, stwarza właściwe warunki do harmonijnego kształtowania wzajemnych relacji obu wspólnot: politycznej i religijnej" - dowodzi.

Podstawową zasadą, na której opierają się te relacje, jest zasada: "niezależności i autonomii" każdej z tych wspólnot w swojej dziedzinie. Zarówno państwo polskie jak i Kościół zobowiązują się do "pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego". Kościół zatem szanuje prerogatywy danego państwa a jednocześnie wymaga odeń zgody na wolne pełnienie swej misji, gdyż ma ona zupełnie inny cel i inna naturę. Przyjmując jednak, że zarówno państwo jak i Kościół są zainteresowane dobrem człowieka (choć w innych obszarach) dopuszcza się ich współpracę dla wspólnego dobra, co Konkordat także potwierdza.

Takie ujęcie relacji państwo-Kościół gwarantuje możliwość istnienia harmonijnych relacji miedzy państwem a Kościołem, gdyż każda z nich ma niezbędną autonomię dla wykonywania swych zadań, a zarazem możliwa jest współpraca, tam gdzie jest ona potrzebna dla dobra obywateli, którzy są członkami obu tych społeczności.

Rozwiązania przyjęte w naszym konkordacie są zgodne ze standardami współczesnych państw demokratycznych. Polska podpisując Konkordat powróciła do grona liczących się demokracji - szanujących wolność religijną - i starających się tak ułożyć relacje ze wspólnotami wyznaniowymi, aby gwarantowały one pokój społeczny i stwarzały możliwość działania dla dobra ogółu obywateli.

Ponadto szczególna wartością Konkordatu - dowodzi prymas - jest fakt, że nie tylko nie narusza on zasady równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych, ale stwarza dla demokratycznego państwa zobowiązanie do rozszerzenia na inne Kościoły takich gwarancji, jakie zostały zawarte w konkordacie dla Kościoła katolickiego, rozszerzając przez to w istotny sposób margines swobód obywatelskich.

Szczególnego znaczenia nabiera także fakt, że polski konkordat był pierwszą umową jakiegokolwiek państwa postkomunistycznego ze Stolicą Apostolską. Stał się więc niejako wzorcem dla kolejnych umów tego typu w tej części Europy. I na tym polega jego pionierska rola.

Bardzo wiele miejsca w swej książce abp Kowalczyk poświęca prezentacji meandrów polsko-watykańskich relacji w okresie PRL, od momentu jednostronnego zerwania konkordatu przez komunistów 12 września 1945 r., aż do wynegocjowania wspólnej konwencji w 1988 r., która w ówczesnych warunkach ustrojowych miała regulować stosunki ze Stolicą Apostolską.

Zerwanie konkordatu sprawiło, że przestały istnieć kontakty pomiędzy Stolicą Apostolską a przedstawicielami Polski komunistycznej. Brak nuncjusza apostolskiego w Warszawie spowodował przyznanie specjalnych pełnomocnictw przez Stolicę Apostolską kolejnym Prymasom Polski: Augustowi Hlondowi oraz Stefanowi Wyszyńskiemu. Uprawnienia te wzmocniły ich pozycję w Episkopacie, co ułatwiło wewnętrzną konsolidację Kościoła w Polsce wobec zewnętrznego zagrożenia. Dzięki temu prymas Wyszyński mógł stać się wielkim autorytetem Kościoła w Polsce i samodzielnie kreować jego linię wobec władz komunistycznych. Wyrazem tego było m. in. zawarcie porozumienia z rządem 14 kwietnia 1950 r., bez wcześniejszych konsultacji na ten temat z Watykanem. Znaczenie tego porozumienia sprowadzało się do tego, że – zawierając formalne gwarancje swobód dla Kościoła - opóźniło ono o kilka lat frontalny atak, jaki komuniści przeprowadzali na Kościół w każdym kraju sobie podległym. Linia przyjęta przez prymasa Wyszyńskiego – niezależnie od początkowego zdziwienia ze strony Watykanu, zyskała jednak później pełną akceptację papieża Piusa XII. Stał się on gorącym obrońcą Kościoła w Polsce wobec późniejszych represji ze strony władz, m. in. internowania Prymasa Polski.

Pewne zbliżenie na linii Stolica Apostolska – PRL – jak zauważa w omawianej książce abp Kowalczyk – nastąpiło dopiero wraz z nowym pontyfikatem Jana XXIII. Wówczas na uroczystości watykańskie zaczęto zapraszać ambasadorów PRL akredytowanych przy państwie włoskim. Nieoficjalna wizyta w Watykanie Jerzego Zawieyskiego w 1962 r., członka Rady Państwa PRL, stworzyła okazję do zgłoszenia przezeń w Sejmie propozycji nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską.

Po raz kolejny pewne nadzieje na porozumienie władz PRL z Watykanem odżyły kiedy Stolica Apostolska zaczęła realizować w połowie lat sześćdziesiątych swą nową politykę wschodnią, której towarzyszyła chęć nawiązania bezpośrednich relacji z państwami komunistycznymi, czemu towarzyszyła wiara, że poprawi to sytuację ludzi wierzących. W 1965 r. doszło do podpisania przez Stolicę Apostolską układu z Węgrami a w 1966 r. z Jugosławią. Niemałe nadzieje budziło spotkanie Pawła VI z Andriejem Gromyką, jednym z przywódców ZSRR, podczas jego pobytu we Włoszech.

Za początek kolejnego etapu dialogu Stolicy Apostolskiej z rządem PRL – informuje abp Kowalczyk – było spotkanie głównego architekta watykańskiej „ostpolityk” z ambasadorem PRL przy Kwirynale Adamem Wilmanem w kwietniu 1965 r. Władze polskie dążyły wówczas do nawiązania bezpośrednich relacji z Watykanem z pominięciem prymasa Wyszyńskiego, chcąc w ten sposób zakwestionować jego linię. W ślad za tym, poczynając od listopada 1966 r. rozpoczęły się dość częste wizyty w Polsce abp. Agostino Casarolego. Jednakże nie przyniosły one spodziewanych przez władze rezultatów, gdyż Casaroli spotykał się jednocześnie z kard. Wyszyńskim, respektując jego stanowisko. Polityka ta ułatwiła jednak regulację sytuacji Kościoła na ziemiach poniemieckich. W maju 1967 r. Paweł VI podniósł cztery administratury apostolskie na ziemiach zachodnich i północnych do rangi osobnych jednostek administracyjnych, co później umożliwiło erygowanie tam stałych diecezji po podpisaniu przez PRL układu z RFN i jego ratyfikacji w 1972 r. W tym samym roku Stolica Apostolska wypowiedziała kontakty z emigracyjnym polskim rządem w Londynie, skłaniając jego przedstawiciela Kazimierza Papée do zakończenia swej misji.

Ekipie Edwarda Gierka zależało na doprowadzeniu do ustanowienia stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Po wizycie abp. Casaroliego w Polsce w lutym 1974 r. ustanowiono zespół ds. stałych wzajemnych roboczych kontaktów, któremu od strony watykańskiej przewodniczył abp Luigi Poggi, szefem zaś delegacji polskiej byli Kazimierz Szablewski a następnie Jerzy Kuberski. Poggi przyjeżdżając do Polski zabiegał o uznanie osobowości publiczno-prawnej Kościoła katolickiego w Polsce, na co jednak władze się nie zgadzały. Niezależnie od tego Stolica Apostolska dążyła wówczas do ustanowienia swego stałego przedstawiciela w Polsce. Prymas Polski oceniał to krytycznie, podobnie jak podpisanie przez Stolicę Apostolską w 1975 r. aktu końcowego OBWE w Helsinkach. Argumentował, że państwa wcielone do ZSRR (Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś i Ukraina) poczuły się przez to opuszczone przez Watykan.

Po spotkaniu Edwarda Gierka z Pawłem VI w grudniu 1977 r. oraz kolejnych wizytach abp. Poggiego w Polsce, Stolica Apostolska uznała, że jest gotowa do podpisania układu z PRL, mimo, że przeciwny był temu prymas Wyszyński. Prymas argumentował, że warunkiem tego musi być rozwiązanie zasadniczych problemów na linii Kościół-państwo w Polsce, a jeśli tego nie będzie, to relacje z Watykanem mieć będą jedynie fasadowy charakter, w praktyce legitymujący antykościelne działania komunistów. Nie obyło się bez pewnych napięć. Abp Casaroli posunął się wówczas do postawienia polskim biskupom zarzutu „partykularyzmu i ulegania tendencjom nacjonalistycznym”. Śmierć Pawła VI w sierpniu 1978 r. oraz wybór Jana Pawła II oznaczały zmianę linii Watykanu i definitywnie przekreśliły nadzieje władz na porozumienie ze Stolicą Apostolską ponad głowami polskiego Episkopatu. Pielgrzymka Jana Pawła II do ojczyzny w czerwcu 1979 r. oraz poparcie udzielone przez Episkopat powstającej „Solidarności” pokazały, że Kościół w Polsce jest na tyle ważnym partnerem, że władze muszą się z nim poważnie liczyć i muszą podjąć z nim bezpośredni dialog.

Do idei uregulowania relacji PRL - Stolica Apostolska powrócono dopiero na początku 1981 r., w okresie solidarnościowej odwilży W ślad za reaktywowaniem we wrześniu 1980 r. działania Komisji Wspólnej rządu i Episkopatu, 10 stycznia 1981 r. został powołany Zespół Roboczy ds. legislacyjnych, który miał przygotować odpowiednie akty prawne mające na celu uregulowanie relacji państwo-Kościół. Przewodniczyli mu do strony kościelnej ks. Alojzy Orszulik a od państwowej min. Adam Łopatka. Prace zespołu nie zostały przerwane przez wprowadzenie stanu wojennego. Podjęto pracę nad dwoma dokumentami: Deklaracją, która miała być rodzajem porozumienia pomiędzy rządem a Konferencją Episkopatu oraz nad projektem ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego. Projekt deklaracji był gotowy w końcu 1983 r. Składała się ona z 78 artykułów, w których Kościół uznawał m. in. świeckość państwa, a państwo akceptowało fakt, że Kościół rządzi się swym własnym prawem "swobodnie wypełniając swą władzę duchową i jurysdykcję, administruje i zarządza swymi sprawami". Przyznawał także Stolicy Apostolskiej wyłączne prawo do mianowania biskupów, po uprzedniej konsultacji z rządem PRL. Określał też warunki pracy kapelanów w wojsku, itp. Taki kształt deklaracji - mimo uzgodnienia na forum zespołu - nie znalazł jednak akceptacji najwyższych władz państwa.

Ten fakt, jak i zamordowanie ks. Jerzego Popiełuszki, spowodowały ponad dwuletni impas w relacjach Kościoła z rządem. Do rozmów powrócono dopiero w 1986 r. Wówczas strona rządowa wystąpiła z propozycją nawiązania tym razem pełnych stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. 13 stycznia 1987 r. wizytę w Watykanie złożył gen. Wojciech Jaruzelski, a po pielgrzymce Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1987 r., rozpoczęły się regularne negocjacje na temat nawiązania stosunków dyplomatycznych oraz trwałego uregulowania stosunków między państwem a Kościołem w Polsce. Konferencja Episkopatu Polski - w porozumieniu ze Stolicą Apostolską - zaproponowała regulację na dwóch płaszczyznach. Relacje PRL - Stolica Apostolska miałaby regulować specjalna konwencja, a stosunki miedzy państwem i kościołem w Polsce - ustawa. W październiku 1987 r. powołano wspólny zespół redakcyjny. Jako pierwszy uzgodniono w marcu 1989 r. projekt ustawy. Ostatecznym efektem tych prac było przyjęcie przez Sejm 17 maja 1989 r. trzech ustaw uznających prawny status Kościoła i gwarantujący mu możliwości pełnienia swej misji. Była to ustawa o stosunkach państwo-Kościół, ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania i dodatkowo ustawa o ubezpieczeniu duchownych.

Wcześniej w maju 1988 r. zostały zakończone prace Komisji Mieszanej nad konwencją ze Stolicą Apostolską. Projekt dokumentu został przekazany do Watykanu. Jednakże Stolica Apostolska - biorąc pod uwagę ewoluującą sytuację wewnętrzną w Polsce, czego dowodem były m. in. rozmowy okrągłego stołu - zrezygnowała z dążenia do szybkiego podpisania tego dokumentu, nie chcąc w ten sposób wiązać sobie rąk. Jan Paweł II w liście do prymasa Józefa Glempa z kwietnia 1989 r. wyraził wolę, aby ostateczne zakończenie prac nad konwencją poprzedził przyjazd nuncjusza apostolskiego do Warszawy, który reprezentowałby papieża w tych pracach.

26 sierpnia 1989 r. Jan Paweł II mianował nuncjuszem w Polsce ks. Józefa Kowalczyka, podnosząc go do godności arcybiskupa. Przybył on na stałe do Warszawy 23 listopada tego roku. Z kolei prezydent Jaruzelski mianował ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej Jerzego Kuberskiego, który wkrótce został zastąpiony przez Henryka Kupiszewskiego.

Jednym z działań nowego nuncjusza było podjęcie dalszych działań nad projektem konwencji w intencji przygotowania przyszłego konkordatu między Polską a Stolicą Apostolską. W lutym 1990 r. skierował on tekst konwencji do watykańskiego sekretariatu stanu z prośbą o przejrzenie i ewentualne dalsze sugestie. Odpowiedział na to niebawem w imieniu Stolicy Apostolskiej abp Angelo Sodano, ówczesny sekretarz ds. relacji z państwami, załączając tekst konwencji w języku włoskim z wieloma poprawkami i sugestiami co do dalszych negocjacji. Nuncjusz Kowalczyk przekazał go dalej Konferencji Episkopatu i jej zespołowi redakcyjnemu, kierowanemu przez abp. Jerzego Strobę.

W swej książce abp Kowalczyk szczegółowo omawia dalsze etapy prac związanych z przygotowaniem przez stronę kościelną (polską i watykańską) ostatecznej propozycji przyszłego konkordatu. 25 października 1991 r. nuncjusz apostolski przesłał Krzysztofowi Skubiszewskiemu, ministrowi spraw zagranicznych, projekt w językach polskim i włoskim, zaznaczając, że czyni to z upoważnienia Stolicy Apostolskiej. Przekazany ministrowi spraw zagranicznych projekt konwencji (konkordatu) obejmował preambułę i 26 artykułów. Zarazem nuncjusz, jako mający kierować dalszymi pracami ze strony Stolicy Apostolskiej, podał skład osób, które go będą wspierać w negocjacjach. Byli to: abp Jerzy Stroba, abp Bronisław Dąbrowski, bp Alojzy Orszulik, ks. Tadeusz Pawluk, ks. Tadeusz Pieronek, ks. Wojciech Góralski i ks. Edward Sztafrowski.

Zmieniające się okoliczności na polskiej scenie politycznej; rozwiązanie rządu Tadeusza Mazowieckiego, a następnie krótkie okresy rządów Krzysztofa Bieleckiego i Jana Olszewskiego, odwlekły prace nad tekstem konkordatu. Do włączenia się strony państwowej w sprawę negocjacji umowy ze Stolicą Apostolską doszło dopiero po objęciu funkcji premiera przez Hannę Suchocką. 24 marca 1993 r. min. Skubiszewski zaproponował rozpoczęcie rozmów ze Stolicą Apostolską celem uzgodnienia tekstu układu regulującego wzajemne stosunki. W tym celu załączył projekt układu proponowanego przez stronę polską. Zarazem poinformował, że będzie przewodniczył delegacji polskiej. W jej skład weszli także Jan Maria Rokita, Zdobysław Flisowski, Jadwiga Skórzewska i Marek Pernal. Załączony projekt polski w dużej mierze był zgodny z wersją zaproponowaną przez stronę watykańską. Różnice polegały na zaproponowaniu m. in. ustanowienia komisji parytetowej dla przygotowania norm związanych z finansami instytucji i dóbr kościelnych, artykułu poświęconego ochronie dóbr kultury o znaczeniu ogólnonarodowym znajdujących się w rękach Kościoła, opieki duszpasterskiej nad mniejszościami narodowymi oraz zapisu o dobrowolności w uczęszczaniu na religię w szkole.

Kierowane przez nuncjusza negocjacje z rządem nad ostatecznym tekstem konkordatu były prowadzone od 3 kwietnia do 29 czerwrca 1993 r., kiedy obie strony dopracowały się satysfakcjonującego je tekstu. 8 lipca tekst został zaaprobowany przez Jana Pawła II, ale kard. Sodano przesłał jeszcze w jego imieniu prośbę o nie zamieszczanie w tekście sformułowania, że udział w katechizacji szkolnej odbywa się "na życzenie rodziców lub uczniów", argumentując, że brak udziału w lekcjach religii i tak będzie możliwy w imię zasady wolności sumienia. Pod wpływem strony polskiej zostało wypracowane kompromisowe sformułowanie: "zgodnie z wolą zainteresowanych".

Konkordat został uroczyście podpisany 28 lipca 1993 r. w Urzędzie Rady Ministrów. Sygnatariuszami byli abp Józef Kowalczyk ze strony Stolicy Apostolskiej i min. Krzysztof Skubiszewski w imieniu rządu polskiego.

Ostatnia faza prac nad konkordatem zbiegła się z upadkiem rządów solidarnościowych. Wybory we wrześniu 1993 r. wygrała koalicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy, co spowodowało gwałtowny zwrot w polityce wyznaniowej państwa. „Z prawdziwym ubolewaniem trzeba było przyjąć niechęć do podpisanej umowy konkordatowej, jaką od samego początku okazywały niektóre środowiska polityczne i dziennikarskie, upatrujące w niej zamach na suwerenność państwa polskiego, źródło przywilejów dla Kościoła, symptom państwa wyznaniowego czy zamach na konstytucję” – stwierdza abp Kowalczyk. Dodaje, że blokada ratyfikacji konkordatu obniżała znacznie wiarygodność państwa polskiego na arenie międzynarodowej.

W czasie czteroletnich rządów rządząca koalicja (z której wyłamało się PSL) prowadziła agresywną kampanię przeciwko konkordatowi, uniemożliwiając jego ratyfikację. Zastosowano różnorodne mniej lub bardziej absurdalne metody obstrukcji. Żądano m. in. by uzupełnić konkordat deklaracją stanowiącą swoisty komentarz do jego treści oraz przyjąć ustawy około konkordatowe do jeszcze nie ratyfikowanego dokumentu. Mimo zgody Stolicy Apostolskiej na dołączenia takiej jednostronnej deklaracji, nie doszło do jego ratyfikacji za rządów tej koalicji. Ratyfikacja stała się możliwa dopiero kiedy - po wyborach z września 1997 r. - do władzy powróciły partie solidarnościowe: AWS I Unia Wolności. Umowa ze Stolicą Apostolską została ratyfikowana 8 stycznia 1998 r. i weszła w życie 25 kwietnia 1998.

Książka abp. Kowalczyka oprócz szczegółowego przedstawienia historii relacji polsko-watykańskich w ostatnim półwieczu, zawiera ok. 150 stronicowy aneks będący wyborem najistotniejszych dokumentów, poczynając od tekstu konkordatu z 1925 r., poprzez dokumenty towarzyszące relacjom PRL-Stolica Apostolska i państwo-Kościół w okresie powojennym, włącznie w proponowanym tekstem konwencji i tekstem podpisanego konkordatu, aż po szczegółową dokumentację z okresu „wojny o konkordat” toczonej w polskim sejmie w latach 1993 - 1998.

Abp Józef Kowalczyk: "Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską 1993/1998"; Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2013, stron 349.