Dobre słowo – o to najtrudniej

Ichociaż ten fragment (i cały rozdział 27) dotyczy tego, co mówimy, warto pochylić się także nad tym, jak to robimy. „Nie chwal człowieka, zanim poznasz, jak przemawia, to bowiem jest próbą dla ludzi” – czytam dalej. Dla wielu z nas publiczne zabieranie głosu nie jest chlebem powszednim. Wiąże się ze stresem, z dyskomfortem, tremą. Jeśli nie mamy wprawy, trudno z marszu zrobić to dobrze i przekonująco.

Nie wszyscy musimy być mówcami doskonałymi. Najważniejsze w przemawianiu wydaje mi się raczej to, żeby otwierając usta, faktycznie mieć coś ważnego do powiedzenia. Strzępić język po to tylko, żeby „wypełnić czas antenowy” albo zrobić efektowną autoprezentację – próżna to chwała. Pustych słów mamy dzisiaj aż nadto i coraz trudniej oddzielić jedne od drugich.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Dobrze wtórują temu dalsze słowa z Mądrości Syracha:

„Skracaj czas [przebywania] między nierozumnymi, a wśród mądrych przedłużaj! Opowiadanie głupich budzi odrazę, a śmiech ich płynie z grzesznej przyjemności. Gadanie człowieka, co często przysięga, stawia włosy dębem, a kłótnia takich ludzi każe zatykać uszy. Wylanie krwi – kłótnia pyszałków, i przykro słuchać ich wyzwisk” (Syr 27, 12-15).

Reklama

O ile przemawianie jest sztuką, którą uprawiają niektórzy, o tyle używanie języka – w codziennych rozmowach, telefonach, spotkaniach, w przestrzeni publicznej, w pracy i przy domowym stole – dotyczy nas wszystkich. I tym, co coraz częściej, mam wrażenie, słychać w tej naszej mowie, jest niestaranność, bylejakość artykulacji.

Nie chodzi w tym wypadku o jakieś cechy fizyczne, często wrodzone, które powodują zniekształcanie wypowiedzi. Pomijam również różnice gwarowe, które też przecież często naznaczają naszą mowę w charakterystyczny sposób. Jedni pochylają samogłoski, inni je ścieśniają, jeszcze inni „zaciągają” – nawet wtedy, gdy starają się mówić w sposób ogólny, przezroczysty. Jakkolwiek fachowo byśmy to nazywali, te tzw. regionalizmy fonetyczne, obecne także u osób wykształconych, nie są błędem.

Od tych elementów trzeba jednak odróżnić wymawianiowe niechlujstwo, którego przykłady coraz częściej spotykam na co dzień, również w kontekstach oficjalnych, chociażby w mediach. Chodzi głównie o zjadanie niektórych głosek – może szybciej nam wtedy płyną słowa?

Czy nie znajomo wyglądają te przykłady wymowy?

[chleba naszeo powszednieo] – zamiast [naszego powszedniego]

[wiadziaem], [chciaam] – zamiast [wiedziałem], [chciałam]

[zdae soe sprawe] – zamiast [zdaję sobie sprawę]

[chrześcianie] – zamiast [chrześcijanie]

[nałka], [załważyć] – zamiast [nauka], [zauważyć]

Zdarza nam się również zmieniać zakończenia słów, jak w wyrazie [dzisiej] – zamiast [dzisiaj], [jakiś ludzi] – zamiast [jakichś ludzi] (często potem tak piszemy!) albo [idom], [robiom] – zamiast [idą], [robią].

Reklama

Zatrzymajmy się przy tym ostatnim przykładzie. Końcówki czasowników bardzo różnie brzmią w poszczególnych miejscach Polski. Obok wspomnianego [idom], [robiom] zdarza nam się pewnie słyszeć [ido], [robio], może też [idoł], [robioł]. Najlepiej byłoby wymawiać te słowa z delikatną nosowością, bez przesadzania w drugą stronę: [idą], [robią]. Tę nieprzyjemną dla ucha manierę nazywamy hiperpoprawnością.

Podwójnie kłopotliwa bywa też dla nas wymowa liczebników. Nieraz jak oglądam zwłaszcza teleturnieje, trudno mi czerpać przyjemność z wiedzowych zmagań uczestników, kiedy słyszę dziwacznie wymawiane stawki: [piencet], [szeset] lub hiperpoprawne [sześćset], [piętnaście].

Bardziej drażniące jest tu jednak akcentowanie. Tradycyjnie w języku polskim mocniej wymawiamy drugą sylabę od końca. Dotyczy to większości wyrazów. Są jednak takie grupy słów, które ze względu na ich złożoną budowę lub z powodu obcego pochodzenia akcentujemy inaczej – na trzecią (lub czwartą) sylabę od końca.

Spójrzmy znowu na przykłady:

czterysta, osiemset, dziewięćset – a nie: *czterysta, *osiemset, *dziewięćset

poszliśmy (por. poszli), robiliście (por. robili) – a nie: *poszliśmy, *robiliście

poszlibyśmy (por. poszli), robilibyście (por. robili) – a nie: *poszlibyśmy, *robilibyście

matematyka, muzyka, praktyka – a nie: *matematyka, *muzyka, *praktyka

Warto, żebyśmy zwracali uwagę na takie – wydawałoby się – drobiazgi w naszej wymowie. Na ich używanie mamy wpływ, możemy je kontrolować. Niech nas poznają po słowie nie tylko rozumnym (por. Syr 27, 6), lecz także – dobrze podanym.

Po przedstawieniu dwa tygodnie temu postaci św. Franciszka z Asyżu chciałbym dzisiaj opowiedzieć o innym świętym, który należał do pierwszego pokolenia Braci Mniejszych: o Antonim Padewskim czy - jak go się również nazywa - Lizbońskim, nawiązując do miejsca jego urodzenia. Mowa o jednym z najpopularniejszych świętych w całym Kościele katolickim, czczonym nie tylko w Padwie, gdzie wzniesiono wspaniałą bazylikę, w której spoczywają jego doczesne szczątki, ale na całym świecie. Wierni z wielką czcią odnoszą się do jego obrazów oraz figur, przedstawiających go z lilią, symbolem jego czystości, bądź z Dzieciątkiem Jezus na ręku, upamiętniającym cudowne widzenie, o którym wspominają niektóre źródła literackie. Antoni w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju duchowości franciszkańskiej dzięki swym wybitnym przymiotom - inteligencji, zrównoważeniu, gorliwości apostolskiej, a przede wszystkim żarliwości mistycznej. Urodził się w Lizbonie w szlacheckiej rodzinie ok. 1195 r. i na chrzcie otrzymał imię Fernando (Ferdynand). Wstąpił do kanoników zachowujących monastyczną Regułę św. Augustyna, najpierw w klasztorze św. Wincentego w Lizbonie, następnie Świętego Krzyża w Coimbrze - renomowanego ośrodka kultury Portugalii. Z zainteresowaniem i zapałem poznawał Biblię i Ojców Kościoła, zdobywając wiedzę teologiczną, którą owocnie wykorzystywał w działalności nauczycielskiej i kaznodziejskiej. W Coimbrze wydarzył się epizod, który w decydujący sposób wpłynął na jego życie: w 1220 r. wystawiono tam relikwie pierwszych pięciu misjonarzy franciszkańskich, którzy udali się do Maroka, gdzie ponieśli śmierć męczeńską. Ich historia zrodziła w młodym Ferdynandzie pragnienie naśladowania ich i postępowania drogą chrześcijańskiej doskonałości: poprosił wówczas o zgodę na opuszczenie kanoników św. Augustyna i zostanie bratem mniejszym. Jego prośba została przyjęta i pod nowym, zakonnym imieniem Antoni on również wyruszył do Maroka. Opatrzność Boża zdecydowała jednak inaczej. Z powodu choroby musiał wrócić do Włoch i w 1221 r. wziął udział w słynnej Kapitule Namiotów w Asyżu, gdzie spotkał też św. Franciszka. Następnie żył czas jakiś w całkowitym ukryciu w klasztorze w pobliżu Forli w północnych Włoszech, gdzie Pan powołał go do innej misji. Wysłany w okolicznościach zupełnie przypadkowych do wygłoszenia kazania z okazji święceń kapłańskich, pokazał, że wyposażony jest w taką wiedzę i dar wymowy, iż przełożeni przeznaczyli go do kaznodziejstwa. Tak oto rozpoczął we Włoszech i we Francji ogromnie intensywną i skuteczną działalność apostolską, by nakłonić sporą liczbę osób, które odeszły od Kościoła, do zmiany decyzji. Był też jednym z pierwszych nauczycieli teologii Braci Mniejszych, jeżeli nie wręcz pierwszym. Rozpoczął swe nauczanie w Bolonii, z błogosławieństwem Franciszka, który, w uznaniu cnót Antoniego, wystosował do niego krótki list, rozpoczynający się tymi słowami: „Podoba mi się, że nauczasz świętej teologii braci”. Antoni położył podwaliny pod teologię franciszkańską, która - uprawiana przez innych wybitnych myślicieli - miała osiągnąć swoje szczyty w postaciach Bonawentury z Bagnoregio i bł. Dunsa Szkota. Kiedy został prowincjałem Braci Mniejszych w Północnych Włoszech, nadal zajmował się kaznodziejstwem, dzieląc je ze sprawowaniem urzędu przełożonego. Gdy skończył misję prowincjała, wrócił w okolice Padwy, dokąd jeszcze kilkakrotnie się udawał. Po niespełna roku zmarł u bram tego miasta - 13 czerwca 1231 r. Padwa, która przyjęła go z miłością i czcią, złożyła mu wieczny hołd czci i pobożności. Sam papież Grzegorz IX - który wysłuchawszy jego kazania, nazwał go „Arką Testamentu” - kanonizował go w 1232 r., również w następstwie cudów, jakie dokonały się za jego wstawiennictwem. W ostatnim okresie życia Antoni zapisał dwa cykle „Kazań”, zatytułowane „Kazania niedzielne” i „Kazania na uroczystości i święta”, przeznaczone dla kaznodziejów i wykładowców teologii z Zakonu Franciszkańskiego. Komentuje w nich teksty Pisma Świętego, prezentowane przez liturgię, wykorzystując patrystyczno-średniowieczną interpretację czterech zmysłów: literackiego lub historycznego, alegorycznego lub chrystologicznego, topologicznego czy moralnego i anagogicznego, który ukierunkowuje ku życiu wiecznemu. Chodzi o teksty teologiczno-homiletyczne, będące odzwierciedleniem żywego przepowiadania, w których Antoni proponuje prawdziwą i właściwą drogę chrześcijańskiego życia. Tak wielkie jest bogactwo nauki duchowej zawartej w „Kazaniach”, że czcigodny papież Pius XII w 1946 r. ogłosił Antoniego doktorem Kościoła, nadając mu tytuł „Doctor Evangelicus”, gdyż z pism tych przebija świeżość i piękno Ewangelii; dziś jeszcze możemy czytać je z wielkim pożytkiem duchowym. W swoim nauczaniu mówi o modlitwie jako związku miłości, która popycha człowieka do słodkiej rozmowy z Panem, przynosząc niewypowiedzianą radość, która łagodnie ogarnia modlącą się duszę. Antoni przypomina nam, że modlitwa potrzebuje atmosfery ciszy, która nie ma nic wspólnego z oderwaniem się od zewnętrznego hałasu, ale jest doznaniem wewnętrznym, mającym na celu usunięcie przeszkód w skupieniu się, spowodowanych przez troski duszy. Według nauczania tego wybitnego doktora franciszkańskiego, modlitwa składa się z czterech niezbędnych postaw, które Antoni określił po łacinie jako „obsecratio”, „oratio”, „postulatio”, „gratiarum actio”. Moglibyśmy je przetłumaczyć następująco: ufne otwarcie serca na Boga, czuła rozmowa z Nim, przedstawienie naszych potrzeb, wysławianie Go i dziękczynienie. W tym nauczaniu św. Antoniego o modlitwie widzimy jeden ze szczególnych rysów teologii franciszkańskiej, którą on zapoczątkował, a mianowicie fundamentalną rolę przyznaną miłości Bożej, która wkracza w sferę uczuć, woli, serca, i będącej także źródłem, z którego wytryska poznanie duchowe, przerastające wszelkie poznanie. Pisze dalej Antoni: „Miłość jest duszą wiary, sprawia, że jest ona żywa; bez miłości wiara umiera” („Kazania na niedziele i święta II”, „Il Messaggero”, Padwa 1979, s. 37). Tylko dusza, która się modli, może dokonać postępów w życiu duchowym: oto uprzywilejowany przedmiot przepowiadania św. Antoniego. Zna on doskonale ułomności ludzkiej natury, skłonność do popadania w grzech, dlatego stale wzywa do walki ze skłonnością do chciwości, pychy, nieczystości oraz do praktykowania cnót ubóstwa i wielkoduszności, pokory i posłuszeństwa, niewinności i czystości. Na początku XIII wieku, w kontekście odrodzenia miast i rozkwitu handlu, wzrastała liczba osób nieczułych na potrzeby ubogich. Z tego też powodu Antoni wielokrotnie wzywa wiernych do myślenia o prawdziwym bogactwie, bogactwie serca, które czyni ich dobrymi i miłosiernymi, i gromadzeniu skarbów dla Nieba. „Bogacze - tak wzywa - zaprzyjaźnijcie się z ubogimi, (...) przyjmijcie ich w swoich domach: to oni, ubodzy, przyjmą was potem w wieczne mieszkanie, gdzie jest piękno pokoju, ufność w bezpieczeństwo oraz obfity spokój wiecznej sytości” (tamże, s. 29). Czyż nie widzimy, Drodzy Przyjaciele, że to nauczanie jest bardzo ważne także dziś, gdy kryzys finansowy i poważne nierówności gospodarcze zubożają wiele osób i stwarzają warunki nędzy? W encyklice „Caritas in veritate” przypominam: „Ekonomia bowiem potrzebuje etyki dla swego poprawnego funkcjonowania; nie jakiejkolwiek etyki, lecz etyki przyjaznej osobie” (n. 45). Antoni, w szkole Franciszka, stawia zawsze Chrystusa w centrum życia i myślenia, działania i kaznodziejstwa. I to jest drugi rys typowy dla franciszkańskiej teologii: chrystocentryzm. Kontempluje ona z upodobaniem i wzywa do kontemplacji tajemnic człowieczeństwa Pana, w szczególny sposób tajemnicy Narodzenia, które wywołują w nim uczucia miłości i wdzięczności dla Bożej dobroci. Również widok Ukrzyżowanego inspiruje w nim myśli o wdzięczności dla Boga i szacunku dla godności osoby ludzkiej, tak iż wszyscy, wierzący i niewierzący, mogą znaleźć w niej to znaczenie, które wzbogaca życie. Antoni pisze: „Chrystus, który jest twoim życiem, wisi przed tobą, abyś patrzył na krzyż jak w lustro. Będziesz mógł tam poznać, jak śmiertelne były twoje rany, których żadne nie uleczyłoby lekarstwo, jak tylko krew Syna Bożego. Jeśli dobrze się przyjrzysz, będziesz mógł zdać sobie sprawę, jak wielka jest twoja godność ludzka i twoja wartość (...). W żadnym innym miejscu człowiek nie może lepiej uświadomić sobie, jak wiele jest wart, jak wtedy, gdy spogląda w lustro krzyża” („Kazania na niedziele i święta III”, str. 213-214). Drodzy Przyjaciele, oby Antoni Padewski, tak bardzo czczony przez wiernych, mógł wstawiać się za całym Kościołem, a zwłaszcza za tymi, którzy poświęcają się kaznodziejstwu. Oni zaś, czerpiąc natchnienie z jego przykładu, niech troszczą się o łączenie mocnej i zdrowej nauki ze szczerą i żarliwą pobożnością i zwięzłością przekazu. W obecnym Roku Kapłańskim módlmy się, aby kapłani i diakoni pełnili pilnie tę posługę głoszenia i aktualizacji Słowa Bożego wiernym, przede wszystkim w homiliach liturgicznych. Niech będą one skutecznym przedstawieniem odwiecznego piękna Chrystusa, właśnie tak jak zalecał Antoni: „Kiedy głosisz Chrystusa, otwiera On twarde serca; gdy wzywasz Go, osładza gorzkie pokusy; gdy myślisz o Nim, rozjaśnia Twoje serce; kiedy o Nim czytasz, nasyca twój umysł” („Kazania na niedziele i święta III”, str. 59).